غدد تولید کننده ی هورمون نقش ارتباط وهماهنگی بین بخش های مختلف بدن را بر عهده دارد.
هماهنگ کننده های بدن : دستگاه عصبی و دستگاه هورمونی
دستگاه هورمونی در علوم هشتم فصل 6 : تنظیم هورمونی :
گروهی از غدد یا سلول هایی هستند که هورمون را تولید می کنند و به وسیله آن فرایند های سلولی مانند : واکنش های درون سلولی ،رشد ، تولید مثل ومقابله با شرایط ناگوار دربدن را کنترل می کند.
هورمون ها :
ترکیباتی شیمیایی است که ازغده های ترشحی ، ترشح می شوند.وبه وسیله خون به اندام های هدف می رسند وفعالیت آنها راتنظیم می کنند.
انواع غدد از نظر ترشح :
- غدد درون ریز : غددی که ترشحات خود را داخل خون می ریزند.مثل غده فوق کلیه
- غدد برون ریز : غددی که ترشح خود را به خارج از خون می ریزند .مثل غده عرق ، غددشیری
اندام هدف :
مجموعه خاصی از سلول های حساس به هورمون های ترشحی دربدن هستند.
هورمون رشد
غده ترشح کننده هورمون رشد ، هیپوفیز است .
هیپوفیز در زیر مغز وچسبیده به آن قرار دارد این غده از سه بخش پیشین ، میانی وپسین ساخته شده است .
غده هیپوفیز علاوه بر ترشح هورمون رشد ، باترشح دیگر هورمون ها فعالیت غدد دیگر مثل غده تیروئید ، غده لوزالمعده وغدد شیری و جنسی را کنترل می کند.
از بخش پیشین یا جلویی هیپوفیز 6 هورمون ترشح می شود :
- هورمون رشد ( سوماتوتروپ)
- هورمون محرک ترشح شیر ( پرولاکتین )
- هورمون محرک غده ی تیروئید ( تیروتروپ )
- هورمون محرک بخش قشری فوق کلیه ( کورتیکوتروپ ها )
- هورمون محرک غدد جنسی ( گنادوتروپ ها )
از بخش میانی هیپوفیز :
هورمون تولید شده از این بخش چندان در بدن انسان اثر گذار نیست ، اما در دوزیستان خزندگان پست باعث تیرگی رنگ پوست آنها می شود. این هورمون محرک ملاتونین و رنگدانه های پوست است.
از بخش پسین هیپوفیز :
- هورمون ضد ادراری به نام آنتی دیوروتیک( ADH ) که موجب بازجذب آب از لوله های نفرونی کلیه ها می شود واز هدر رفتن آب به شکل ادرار جلوگیری می کند.
- هورمون اکسی توسین : این هورمون موجب آسان شدن وتسهیل زایمان می شود.
نکته:
بخش پسین هیپوفیز شکل غده ای ندارد، ودرواقع بخشی از سیستم عصبی است .
وقتی هورمون ها توسط هیپوتالاموس ساخته می شود با یک مجرا وارد این بخش شده و بعد وارد خون می شود .
درواقع این دوهورمون را هیپوفیز نمی سازد ، سازنده آن هیپوتالاموس وترشح کننده آن به خون هیپوفیز پسین است .است.
اثرات هورمون رشد بربدن :
- افزایش رشد استخوان ها وطول قد تا 20 سالگی ، هورمون رشد بر روی نقاط اتصال که غضروفی هستند ( دیافیز واپی فیز ) اثر کرده با تولید سلولها ی استخوان ساز ، غضروف ها را به استخوان تبدیل می کند.
- افزایش جذب کسیم در استخوان ها
- افزایش تولید سلول های خونی
بیماری های ناشی از اختلالات هورمون رشد :
1.بیماری کوتولگی(نانیسم ) :اگر هورمون رشد قبل از بلوغ کم ترشح شود ، باعث کوتاهی قد می شود
2.بیماری ژیگانتیسم ( غول آسایی ): اگر هورمون رشد قبل از بلوغ زیاد ترشح شود ، باعث بلندی بیش از حد قد می شود.
3.بیماری آکرومگالی ( زشت پیکری ): اگر بعداز بلوغ هورمون رشد زیاد ترشح شود ،استخوان ها رشد قطری زیادی خواهند داشت . که باعث تغییر اندام می شود.
تیروئید
مکان غده :
این غده درجلوی گردن وزیر حنجره قرار دارد
نقش غده تیروئید دربدن :
غده تیروئید بوسیله هورمون های خود دو کار زیر را کنترل می کند.
- تولید وذخیره انرژی
- تنظیم سوخت وسازسلول های بدن
- در کودکی باعث رشد بهتر اندام ها به ویژه مغز می شود.
- در بزرگسالی باعث افزایش هوشیاری می شود.
نام هورمون های غده تیروئید :
تیروکسین . کلسی تونین و تری یدو تیرونین
بیماری های ناشی ازاختلالات غده وهورمون ها
کمبود هورمون در جنینی وکودکی : باعث اختلال در رشد مغز ( عقب افتادگی ذهنی ) و رشد ونمو بدن می شود.
اختلال در بزرگسالی : موجب دو بیماری می شود:
کم کاری تیروئید :
که ناشی از کاهش ترشح هورمون های تیروئید است که علائم آن: خستگی وخواب آلودگی ، کاهش ضربان قلب وکند شدن حرکات بدن است.
- پرکاری تیروئید :
که ناشی ازافزایش ترشح هورمون های تیروئید است که علائم آن : افزایش سوخت وساز سلول ل های بدن وگرمازایی بیشتر ، مصرف زیاد اکسیژن وکاهش وزن بدن ، افزایش اشتها ، خستگی شدید ، بی خوابی وتعرق زیاد است.
منابع غذایی کمک کننده به فعالیت غده تیروئید.:
نمک ید دار و غذاهای دریایی
غده لوزالمعده ( پانکراس )
ساختمان مکان غده :
در زیر معده قراردارد وشامل دوبخش درون ریز و برون ریز است.
بخش برون ریز:
قویترین آنزیم های گوارشی وبی کربنات سدیم را به درون روده باریک می ریزد
- بخش درون ریز :
این بخش درون بخش برون ریز است ودارای مجموعه ای از سلول ها است که به جزایر لانگرهانس معروف است . سلول های این بخش ومواد ترشحی آنها شامل موارد زیر است:
سلول های آلفا :
هورمون گلوکاگون که افزایش دهنده قند خون است را می سازند.
سلول های بتا :
سازنده هورمون انسولین هستند که کاهنده قند خون است .
سلول های دلتا :
هورمون سوماتوستاتین را می سازد که مانع ترشح هورمون ها ی پانکراس می شود.
نقش اصلی هورمون های پانکراس :
تنظیم وثابت نگه داشتن قند خون به مقدار یک گرم درهرلیتر خون است .
چگونگی تاثیر هورمون گلوکاگون در افزایش قند خون :
افزایش تجزیه گلیکوژن کبد وتولید گلوکز
چگونگی تاثیرهورمون انسولین در کاهش قند خون :
- افزایش تبدیل گلوکز به گلیکوژن توسط کبد
- افزایش تبدیل گلوکز به چربی در سلول های بافت چربی
افزایش جذب گلوکز توسط ماهیچه ها و بافت چربی
بیماری های ناشی از اختلال در ترشح هورمون های غده لوزالمعده :
دیابت جوانی ( نوع 1) وابسته به انسولین :
به میزان ترشح انسولین بستگی دارد وبیشتر ارثی است ، با کاهش ترشح انسولین این دیابت ایجاد می شود.
دیابت بزرگسالی ( نوع 2 ) :
چاقی ، عدم تحرک ، خوردن بیش ازحد کربوهیدرات ها موجب این بیماری درسنین بالای 40 سال می شود.
غده فوق کلیه ( آدرنال)
غده فوق کلیه دربالای کلیه ها وچسبیده به ان قراردارد . ساختمان آن از دوبخش قشری ومرکزی درست شده است که هر بخش ترشح هورمون های مهمی را به عهده دارد.
نقش اصلی غده فوق کلیه ایجاد آمادگی جهت مقابله با فشارهای روحی وجسمی مثل استرس است . درکنار این وظیفه مهم نقش های دیگری هم دارد که توضیح می دهیم .
بخش قشری فوق کلیه شامل سه لایه است که هرکدام هورمون خاصی ترشح می کنند:
الف) لایه خارجی :
هورمون آلدسترون را ترشح میکند که تنظیم کننده سدیم خون است.
ب) لایه میانی :
هورمون کورتیزول ( عواطف ) را ترشح می کند که بدن را دربرابر ناملایمات مثل عفونت ها ، شوک های عصبی ، مرگ عزیزان و… آماده می کند، این هورمون باعث تجزیه پروتئین ها وافزایش قند خون می شود، تا انرژی لازم سلول هادراین شرایط را فراهم کند.
ج) لایه داخلی :
هورمون جنسی به مقدار کم ترشح می کند.
بخش مرکزی غده آدرنال:
تحت کنترل بخش سمپاتیک از اعصاب خودمختار مرکزی است .
هورمون های این بخش آدرنالین ونورآدرنالین است . این هورمون ها درشرایط ناگوار باعث افزایش ضربان قلب ، افزایش قند خون ، گشاد شدن رگ ها و ایجاد حالت آماده باش در بدن می شوند.
بیماری های ناشی از اختلالات این غده :
افزایش ترشح هورمون ها توسط غده آدرنال : بیماری کوشینگ
کاهش ترشح هورمون های غده آدرنال : بیماری آدیسون
غده پاراتیروئید
غده پاراتیروئید به شکل چهار غده کوچک است که در پشت غده تیروئید قراردارد .
پاراتیروئید هورمون پاراتورمون را ترشح می کند این هورمون از جنس پروتئین است وموجب افزایش یون کلسیم درخون می شود.
نقش اصلی غده پاراتیروئید :
تنظیم وتثبیت میزان کلسیم خون است .( 100میلی گرم در لیتر پلاسما )
چگونگی تنظیم وتثبیت میزان کلسیم خون ، بوسیله هورمون پاراتورمون ترشح شده از غده پاراتیروئید:
- افزایش بازجذب کلسیم از ادرار
- تجزیه بافت استخوانی وآزادکردن کلسیم به درون خون ( عکس کلسیتونین )
- افزایش جذب کلسیم از روده به کمک تحریک وفعال نمودن ویتامین D
نکته :
وجود کلسیم در بدن بسیار لازم است این عنصر علاوه بر استحکام استخوان ودندان باعث عملکرد خوب اعصاب وماهیچه ها می شود . بنابراین این موضوع اهمیت کار غده پاراتیروئید رانشان می دهد.
غدد جنسی (گنادها)
بلوغ یک دور ه جنسی است بین دوران کودکی ونوجوانی دراین زمان تغییراتی در ساختمان بدن ورفتار او ایجاد می شود که منجر به شناسایی دوجنس زن ومرد از یکدیگر می شود. بروز این تغییرات ناشی از هورمون هایی است که بعداز بلوغ توسط غدد جنسی ترشح می شود وصفاتی را به نام صفات ثانویه ایجاد می نماید . فرایند بلوغ جنسی دردختران بین 11تا 15 سالگی ودرپسران بین 12تا 16 سالگی رخ می دهد.
انواع غدد جنسی :
در مردان غده بیضه :
دوعدد بیضه در کیسه ای خارج از بدن قراردارد که هنگام بلوغ فعال شده ضمن تولید سلول جنسی نر(اسپرم ) هورمون جنسی مردانه یعنی تستوسترون را ترشح می کند.
در زنان غده تخمدان :
دوغده تخمدان در محوطه شکم وکنار رحم قرار دارد که هنگام بلوغ فعال شده علاوه بر تولید سلول جنسی ماده ( تخمک ) در هرماه ، موجب ترشح هورمون استروژن وپروژسترون می شود.
صفات ثانویه :
صفاتی است که بعد از بلوغ بدلیل ترشح هورمون ها وفعالیت غدد جنسی ایجاد می شود ومنجر به تفاوت بین زن ومرد می گردد، این صفات در حیوانات نیز بعدا زبلوغ رخ می دهد.
صفات ثانویه در مردان : روئیدن مودر صورت وقسمت های دیگر بدن ، بم شدن صدا ، پهن شدن استخوان
صفات ثانویه در زنان : رشد استخوان لگن ، رشد سینه ها
صفات ثانویه در حیوانات : تشکیل تاج خروس ویال شیر
نکته :
هورمون های جنسی : استروژن ، پروژسترون و تستوسترون است که در مردان هورمون تستوسترون بیشتر ودر زنان استروژن وپروژسترون بیشتراز هورمون های دیگراست.
تنظیم ترشح هورمون ها :
مقدار هورمون ها بسیار کم است اما همان مقدار کم هم باید به طور دقیق تنظیم وکنترل شود ریال چراکه اختلال در آن منجر به بیماری می شود.
خود تنظیمی ک بسیاری از غدد ف مقدار هورمون تولیدی خود را براساس ترکیب خون تنظیم می کنند که به آن خود تنظیمی می گویند
توضیحی بیشتر راجع به خود تنظیمی :
بطور مثال وقتی مقدار هورمونی در خون زیاد شود ، این مقدار اضافه گیرنده ها ی عصبی غده هیپوفیز وهیپوتالاموس را تحریک می کند. آنها پس از دریافت پیام، فعال شده ، پیام کاهش ومهار ترشح را به غده ترشح کننده هورمون مخابره می کنند واین امر باعث مهار ویا کاهش ترشح هورمون می شود. در صورت عکس آن هم به همین شکل است ، یعنی با کاهش هورمون موردنیاز درخون ، فرمان افزایش تولید هورمون از هیپوفیز به غده مخابره می شود وترشح زیاد شده و مقدار هورمون تنظیم می شود.
غده هیپوفیز که زیر نظر هیپوتالاموس ( بخشی از مراکز عصبی ) است . غده هیپوفیز تنظیم وکنترل کننده فعالیت غدد : لوزالمعده ، تیروئید و فوق کلیه است . بنابراین کارهای بدن با هماهنگی دو دستگاه عصبی وهورمونی انجام می شود.
