سنگ به مواد غیر زنده و جامدی گفته مى شود که به طور طبیعى از اجتماع و استحکام یک یا چند نوع کانى موجود در پوسته ى زمین تشکیل شده باشند.
سنگ ها از نظر مقاومت در برابر عوامل فیزیکی و شیمیایی، رنگ چگالی و ترکیب مواد تشکیل دهنده ( نوع کانی) و نحوه تشکیل و … متفاوتند و با توجه به این خصوصیات کاربردهای متفاوت دارند.
بعضی سنگ ها حاوی منابع مختلفی مانند نفت، گاز، آهن، طلا و … هستند که پس از استخراج، مورد استفاده قرار می گیرند و بعضی دیگر به طور مستقیم از کوه ها استخراج و در صنایع ساختمان سازی مورد استفاده قرار می گیرند.
سنگها، اطلاعات زیادی مانند مدت زمان تشکیل، سن پدیده های زمین شناسی، بررسی تحول در حیات، شرایط رسوبگذاری و … را در اختیار زمین شناسان قرار می دهند.
استحکام سنگ ها متفاوت است. سنگ هایی که استحکام بیش تری دارند در کف و نمای ساختمان و ساختن مجسمه کاربرد دارند.
اگر شرایط محیطی فراهم باشد سنگ ها با گذشت زمان به خاک تبدیل شده و بستری برای زیستن جانداران به وجود می آید.
سنگ ها را از نظر منشاء پیدایش به سه گروه تقسیم می کنند.
سنگ آذرین در علوم هشتم فصل 12 : سنگ ها
هرچه از سطح زمین به داخل می رویم دما افزایش می یابد.
(به ازای هر یک کیلومتر حدود 30 درجه سانتی گراد دما افزایش می یابد.)
زمین شناسان منبع اصلی گرمای داخل زمین را فعالیت برخی عناصر سنگین می دانند که بر اثر شکافت آنها، عناصر سبک تر و گرمای زیاد حاصل می شود.
گرما و سایر عوامل سبب ذوب شدن سنگها و تشکیل ماگما می شود.
عوامل موثر بر تشکیل ماگما :
گرما:
افزایش دما سبب ذوب سریعتر مواد و تشکیل ماگما می شود.
فشار:
هرچه فشار بر روی سنگ ها کمتر شود، سریع تر ذوب می شوند.
در اعماق زمین که فشار زیاد است، برای ذوب شدن سنگها به گرمای بیشتری نیاز است.
آب:
در اعماق زمین آب سبب جدا شدن سریع یون های سنگ می شود و سرعت ذوب سنگ و تشکیل ماگما افزایش می یابد.
ماگما مواد مذاب طبیعی، داغ، متحرک و سرشار از گاز است.
ماگما به علت داشتن گاز فراوان و حرارت زیاد چگالی کمتری نسبت به سنگ های اطراف خود داشته در نتیجه به سمت بالا حرکت کرده و اگر راهی به سطح زمین پیدا کند، پس از انجماد، سنگهای آذرین بیرونی را تشکیل می دهد.
ماگما اگر زیر سطح زمین، سرد شود سنگ های آذرین درونی را به وجود می آورد.
تفاوت اصلی سنگ آذرین بیرونی و درونی ، در اندازه بلور کانی های آن هاست.
ویژگی سنگ های آذرین:
ساختمان بلوری، نداشتن فضای خالی بین بلورها، سخت و محکم، نداشتن فسیل.
سنگ های رسوبی در علوم هشتم فصل 12 : سنگ ها
این سنگ ها نسبت به سنگ های دیگر حجم کمتری از سطح پوسته زمین را تشکیل می دهند. (حدود%5) و درسطح زمین ایجاد می شوند.
بنابراین در سطح زمین بیشتر به چشم می خورند. سنگهای رسوبی %75 سطح خشکی های زمین را پوشانده اند.
اما سنگ های آذرین و دگرگونی، %95 سنگ های روی پوسته ی زمین را تا عمق 16 کیلومتر تشکیل می دهند.
منشا سنگ های رسوبی:
مواد حاصل از فرسایش سنگها، توسط آب به دریاها منتقل و به صورت لایه لایه روی هم ته نشین می شوند و رسوبات (نهشته ها) را تشکیل می دهند.
نام ذراتتخریب شده ی سنگها براساس اندازه، به ترتیب از کوچک به بزرگ عبارتند از :
رس، ماسه، شن، ریگ، قلوه سنگ و تخته سنگ.
روشهای ایجاد سنگهای رسوبی:
1) بیشتر سنگهای رسوبی بر اثر فشار لایه های رسوبی بر روی هم دیگر حاصل می شوند.
وقتی رسوبات روی هم انباشته می شوند، بر اثر فشار لایه های بالایی بر لایه های زیرین، آب درون آنها خارج شده و سخت می شوند. مانند سنگ رستی
2) بعضی از مواد محلول با انجام واکنش های پیچیده شیمیایی رسوب می کنند.
مثل سنگ آهک، تراورتن یا قندیل غارآهکی
3) آب دریاها و دریاچه ها به مقدار زیادی مواد محلول دارند(حدود 35 درصد).
وقتی آب آن ها بر اثر گرما تبخیر شود ، مقدار زیادی از املاح محلول در آب رسوب می کنند و به سنگ تبدیل می شوند.
مثل سنگ گچ – سنگ نمک
4) از اجتماع بقایای جانداران در داخل حوضه های رسوبی سنگ رسوبی تشکیل می شود.
مانند زغال سنگ، لوماشل و کوکینا.
5) برخی رسوبات بر اثر فشار به هم نمی چسبند مثل ماسه این مواد توسط یک ماده چسبندهای مانند سیمان به هم می چسبند و پس از مدت نسبتا طولانی، سنگ های رسوبی آواری را به وجود می آورند.
مثل ماسه سنگ و کنگلومرا
دو ویژگی سنگ های رسوبی:
سنگ های رسوبی لایه لایه هستند و در درون آن ها فسیل وجود دارد.
سنگهای دگرگون : علوم هشتم فصل 12 : سنگ ها
بعضی از سنگ های رسویی یا آذرین اگر مدت زیادی در اعماق زمین بمانند، باید فشار و گرمای زیادی را تحمل کنند.
این سنگ ها مانند آجر پخته می شوند و شکل قبلی خود را از دست می دهند و دیگر شباهتی به سنگ های اولیه ندارند.
به همین دلیل به آنها سنگ های دگرگون شده می گویند.
مانند سنگ مرمرکه از دگرگون شدن سنگ آهک به وجود می آید.
یک پله بالاتر
علوم هشتم فصل 12: سنگ ها
عوامل موثر بر دگرگونی سنگ ها : فشار، گرما ، سیالاتی مانند آب و زمان
مرغوبیت سنگ دگرگون شده بستگی به میزان فشار و گرمایی دارد که آن سنگ زمانی در زیر زمین تحمل کرده است.
وقتی سنگی دچار دگرگونی می شود ممکن است دو نوع تغییر درساختمان آن ایجاد شود.
1) تغییر در نوع کانی ها موجود در سنگ
2) تغییر در طرز قرار گرفتن کانی ها
سنگهای دگرگون شده معمولا با دوام و از استحکام زیادی برخودار هستند زیرا گرما و فشار فضاهای بین دانه های آنها را از بین برده و بر تراکم آنها افزوده است.
سنگهای دگرگونی کاربردهای مختلفی دارند از جمله :
1) برخی از آن ها به دلیل زیبایی و استحکام زیاد در مجسمه سازی و نمای ساختمان به کار می روند. مانند مرمر
2) بعضی کانی های موجود در سنگ دگرگونی مورد استفاده قرار می گیرند
مانند گرافیت در مغز مداد
3) گاهی در سنگ های دگرگونی منابع ارزشمندی چون مس ، روی ، آهن و طلا یافت می شود.
طبقه بندی دگرگونی سنگ ها
دارای جهت یافتگی (حرارت + فشار) :
اگر فشار جهت دار باشد (در بعضی جهات بیش تر از جهات دیگر باشد) در سنگ تغییراتی به وجود می آید که پیدایش چین خوردگی و شکستگی از مهمترین آنهاست در این حالت در سنگ منظره ی لایه ای ایجاد می شود. مانند سنگ لوح، شیست، گنیس.
فاقد جهت یافتگی (حرارت + محلول های داغ): اگر فشار همه جانبه (در تمام جهات) به سنگ وارد شود، نتیجه آن متراکم شدن سنگ می شود. مانند: مرمر و کوارتزیت
