درس چهاردهم علوم نهم: جانوران مهره‌دار

جانورانی با ستون مهره

جانوران مهره دار در بخشی از اسکلت داخلی خود ستونی از مهره دارند که بخش های دیگر اسکلت به آن متصل اند.

وجود این ویژگی در این جانوران سبب تفاوت مهره داران از لحاظ اندازه و قدرت نسبت به بقیهٔ جانوران شده است.

مهره داران در پنج گروه ماهی ها، دوزیستان، خزندگان،پرندگان و پستانداران طبقه بندی می شوند.

علوم نهم فصل 14 : جانوران مهره دار

ماهی ها

بیش تر ماهی ها، دوکی شکل اند؛ یعنی سر و دم آنها کشیده و میانه بدنشان، پهن است.

سطح بدن بیشتر ماهی ها لغزنده است و از پولک (فلس )پوشیده شده است.

ماهی ها آبشش و باله دارند؛ به همین علت برای زیستن در آب سازگارند.

در آبشش ها، مویرگ های خونی فراوان، وجود دارد که عبور جریان آب از روی آن ها، باعث تبادلات گازی بین آب و خون می شود.

بیشتر ماهی ها، باله های مختلفی دارند؛

مثل بالهٔ دمی، پشتی، سینه ای و شکمی

باله ها براساس محل قرار گرفتن، وظایف مختلفی مانند ایجاد حرکت، تغییر سرعت و تغییر جهت حرکت را برعهده دارند.

انواع باله در ماهی قزل آلا

انواع باله در ماهی ها:

تعداد باله ها در ماهی ها متفاوت است؛ معمولاً هفت عدد را مطرح می کنندولی در بعضی ماهی ها بیشتر است.

باله ها به دو دستهٔ فرد و زوج تقسیم می شوند.

بال ههای فرد شامل بالهٔ پشتی، مخرجی و دمی می شوند.

در برخی ماهیان، تعداد بالهٔ پشتی از یک عدد بیشتر است.
باله های زوج شامل باله های سین های و شکمی یا لگنی می شوند.

محل بالهٔ شکمی در بدن ماهیان مختلف متغیر است که برای شناسایی ماهیان اهمیت دارد.
عامل اصلی حرکت در ماهی ها بالهٔ دمی است.

باله های سینه ای و شکمی ضمن کمک به حرکت برای برقراری تعادل، چرخش و ترمز مورد استفاده قرار می گیرند.

با حرکت دادن یکی از باله ها جهت آن تغییر می کند و با قرارگرفتن آنها در مقابل آب، سرعت حرکت ماهی کاهش می یابد.

طبقه بندی ماهی ها:

ماهی ها را در رده بندی در سه گروه قرار می دهند:

ماهی های دهان گرد، ماهی های استخوانی و ماهی های غضروفی.

ماهی های دهان گرد مثل لامپری که بیشتر حالت انگل برای ماهیان دیگر مثل کوسه را دارند.

علوم نهم فصل 14 : جانوران مهره دار

دوزیستان:

علت نام گذاری دوزیستان به دلیل داشتن دو مرحله زندگی است که ابتدا در آب با رژیم غذایی گیاه خواری و تنفسی آبزی و سپس نوع بالغ آن است که رژیم غذایی گوشت خواری و تنفس هوازی دارند.

دوزیستان را در سه گروه قرار می دهند:
1) بی پا 2) دم دار 3) بی دم

همهٔ دوزیستان در مرحلهٔ نوزادی آبزی هستند و آبشش دارند و از جلبک ها تغذیه می کنند.

به مرور مراحل دگردیسی در آنها رخ می دهد،

شش در آنها ظاهر می شود، دم را از دست می دهند و دست و پا در آنها ظاهر می شود.

با وجود این ویژگی می توانند وارد خشکی شوند. از دوزیستان اند.

قورباغه ها بخشی از عمرخود را در آب و بخشی را در خشکی می گذرانند.

نوزاد قورباغه، پس از خروج از تخم با آبشش تنفس و از جلبک ها و گیاهان آبزی تغذیه می کند و مراحل اولیهٔ رشد خود را در آب طی می کند.

آبشش های نوزاد در حین بلوغ به شش تبدیل می شود.

به همین دلیل، قورباغهٔ بالغ می تواند از آب خارج شود و در خشکی فعالیت کند .

غذای قورباغهٔ بالغ بیشتر، حشرات است و با داشتن پوستی نازک، مرطوب و بدون پولک، تنفس پوستی نیز انجام می دهد.

قورباغه ها و وزغ ها از گروه دوزیستان بی دم اند و سمندرها در گروه دوزیستان دم دار، قرار می گیرند

علوم نهم فصل 14 : جانوران مهره دار

خزندگان:

علت نام گذاری این جانداران این است که دست و پای کوتاه دارند یا اصلاً ندارند.

به همین دلیل هنگام حرکت، بخش هایی از بدن به ویژه شکم روی زمین کشیده می شود.

حدود دویست میلیون سال پیش، خزندگان قدیمی (دایناسورها) بزرگ ترین گروه مهره داران روی زمین را تشکیل می دادند و اندازهٔ بیش تر آنها نیز بزرگ تر از خزندگان امروزی بودند.

تنوع خزندگان امروزی نسبت به خزندگان قدیمی، بسیار محدود شده است.

چهار گروه عمدهٔ خزندگان: مارها، لاک پشت ها، سوسمارها و کروکودیل ها هستند.

پوست خزندگان:

پوست خزندگان با پولک های ضخیم و سخت یا صفحات استخوانی، پوشیده شده است.

این ساختارها باعث می شوند که خزندگان بتوانند در خشکی زندگی کنند؛ آب بدنشان از دست نرود و درنتیجه جانور کمتر به آب، نیاز پیدا کند.

مارها:

با اینکه دست و پا ندارند از آشناترین خزندگان هستند.

برخی از انواع آنها در خشکی و برخی دیگر در آب، زندگی می کنند و گونه های سمی و غیرسمی دارند.

وجود مارها برای آدمیان مفید است.

چون با تغذیه ازحشرات و موش ها درکنترل جمعیت آنها مؤثرند.

از سم مارها در تهیه بعضی از داروها مثل داروهای قلبی، ضد خونریزی و سرطان استفاده می شود.

مارها انواع سمی و غیرسمی دارند که تشخیص آنها از همدیگر مشکل است، ولی نشانه هایی هست که به ما در تشخیص سمی یا غیر سمی بودن مارها کمک می کند .

1) سر مارهای سمی مثلثی شکل و بیرون زده از راستای بدن است در حالی که مارهای غیر سمی سری معمولاً گرد و مدور و در راستای بدن دارند.

2) دندان های نیش مارهای سمی از سایر دندان ها بزرگ ترند.در نتیجه در نقطهٔ گزش معمولاً جای دو دندان به خوبی قابل تشخیص است

در حالی که در مارهای غیرسمی دندان ها یک اندازه هستند و در نقطهٔ گزش جای دو سری دندان موازی دیده می شود.

3) مارهای سمی عموما دارای مردمک چشم بیضی شکل هستند در حالی که مارهای غیرسمی مردمکی گرد دارند.

4) مارهای سمی، پوستی رنگین و پر خط و خال دارند در حالی که مارهای غیر سمی پوست ساده تری دارند.

5) مارهای سمی دارای فرورفتگی دربین دو چشم هستند در حالی که مارهای غیر سمی فرورفتگی در بین دو چشم ندارند.

6) مارهای سمی، دمی کوتاه و کلفت دارند.

درحالی که در مارهای غیرسمی دم از قطر میانی بدن شروع و تا انتها باریک می شود.

انواع سم مارها در دو گروه تقسیم می شوند:
هموتوکسین یا زهرهای مختل کنندهٔ جریان خون
نوروتوکسین یا زهرهای مختل کنندهٔ جریان عصبی

لاک پشت ها:

انواع خشکی زی و دریازی دارند.

سنگینی و حرکت کند از نشانه های آنها است.

این جانوران با داشتن لاک سخت و محکم، شناخته می شوند.

لاک آنها بخش هایی از اسکلت است که پهن شده و بدن را می پوشاند.

انواع آبزی برای گرفتن اکسیژن سر خود را از آب خارج می کنند و با یک بار دریافت هوا مدت زیادی از آن استفاده می کنند؛

چون سامانهٔ انرژ ی زایی در بدن آنها بیشتر بی هوازی است و به اکسیژن زیادی نیاز ندارند.

البته نوعی تنفس به نام کلواکی نیز در آنها وجود دارد که مویرگ های کلواک می توانند اکسیژن محلول در آب وارد شده به کلواک را جذب کنند.

در مورد لاک این جانداران، اسکلت گسترش یافته است به ویژه دنده ها که به صورت پهن
درآمده اند

. البته مهره ها و جناغ سینه از داخل به آن متصل هستند.

سوسمارها:

علوم نهم فصل 14 : جانوران مهره دار

مارمولک و آفتاب پرست، نمونه هایی از سوسمارها هستند.

هر دو، از حشرات تغذیه می کنند.

بنابراین، در کنترل جمعیت حشرات، نقش دارند.

سوسمار نام دیگر مارمولک است.

در خشکی به ویژه در بیابان ها و کوهستان ها دیده می شوند.

از مارمولک های خانگی تا نمونه های بزرگ تر مثل بزمجه های خیلی بزرگ را شامل می شوند که به آنها اژدهای کومودو می گویند.

سوسمارها بیشتر به مارها نزدیک هستند تا به کروکودیل ها.

سوسمارها و مارها قلب چهارحفره ای ناقص دارند؛ یعنی بین بطن هایشان ارتباط هست ولی کروکودیل ها و تمساح ها قلب چهار حفره ای کامل دارند.

کروکودیل ها :

کروکودیل ها جثهٔ بزرگ و تحرک کمی دارند؛ در آب های کم عمق زندگی می کنند؛ قلب آنها چهار حفره ای کامل است و به پرندگان نزدیک تر هستند.

کروکودیل و تمساح هر دو از این خانواده هستند، ولی راستهٔ متفاوت دارند.

از لحاظ ظاهری هم تفاو تهایی دارند؛

مثلاً پوزهٔ تمساح ها U شکل ولی پوزهٔ کروکودیلV شکل است.

در تمساح ها پوزهٔ بالایی بزر گتر است؛ بنابراین وقتی دهانشان بسته است،

دندان های آروارهٔ بالایی دیده می شود ولی در کروکودیل پوزه ها هم اندازه اند ودندان های  بالایی و پایینی آنها دیده می شود.

تمساح ها در آب های شیرین و تازه زندگی می کنند ولی کروکودیل ها در آب های شور و حتی اقیانوس ها هم دیده می شوند.

علوم نهم فصل 14 : جانوران مهره دار

پرندگان

پرندگان، گروهی از مهره داران اند که بدن آنها از پر، پوشیده شده است.

اندام حرکتی جلویی در آنها تبدیل به بال شده است.

پرندگان برای اینکه بتوانند پرواز کنند، ویژگی هایی دارند.

استخوان های توخالی و محکم، بدن دوکی شکل و نداشتن مثانه از جمله این ویژگی هاست.

در کنار شش های پرندگان، کیسه هایی به نام کیسه های هوادار قرار دارند که سبب افزایش کارایی شش در جذب اکسیژن می شوند.

پر در پرندگان:

علوم نهم فصل 14 : جانوران مهره دار

پر در پرندگان، انواع مختلفی دارد.

پرها را براساس شکل و نقش در سه گروه، قرار می دهند: کرک پر،  پوش پر و شاه پر

پرندگان را بر حسب شکل منقار و پاهایشان، طبقه بندی می کنند.

شاه پرها که در بال برای پرواز و در دم برای صعود و سقوط مورد استفاده قرار می گیرند، پرهای بلندی هستند که شکل آنها با هم متفاوت است.

در دم یکنواخت ولی در بال کمی خمیده هستند.

شا هپرها استحکام خیلی زیادی دارند.
پوش پرها:

پوشش بدن را در سطح انجام می دهند و در محل هایی که لازم است انحنایی ایجاد شود، با خمیدگی و چینش روی هم، آن را ایجاد می کنند؛ مثلاً روی سر، جلوی بال یا جلوی چینه دان که باید انحنا داشته باشد، پوش پرها آن را ایجاد می کنند.

کرک پرها که خیلی ریز هستند و نزدیک پوست قرار دارند به صورت فشرده و در کنار هم قرار گرفته اند و به بدن حالت عایق را می دهند.

جوجه ها در ابتدای تولد فقط کرک دارند و بقیهٔ پرها بعداً ظاهر می شود.

شکل منقار:

شکل منقار، نشان می دهد که پرنده، چه می خورد و شکل پاهای آن، نشان دهندهٔ محل زندگی پرنده است.

پرندگان را بر حسب منقار و پاهایشان طبقه بندی می کنند به طور یکه حدود 30 دسته و 70 خانواده را تشکیل می دهند که چهار گروه آن که در شکل کتاب آمده اند، عبارت اند از:

کبوترسانان، ماکیان سانان، غازسانان و شترمرغ سانان که هرکدام چندین گروه کوچک تر را شامل می شوند؛

مثلاً کبوترسانان شامل کبوتر جنگلی، چاهی، خانگی، فاخته، یاکریم، قمری و… می شوند.

نقش پرندگان در زندگی ما:

از گوشت و تخم پرندگان مثل مرغ، اردک، بوقلمون و غاز به عنوان غذا استفاده می کنیم.

صدای بسیاری از پرندگان مانند قناری و بلبل در طبیعت، برای ما لذت بخش است.

بعضی پرندگان به خاطر خوردن حشرات و دانهٔ علف های هرز به کشاورزان کمک می کنند.

در عین حال، حملهٔ پرندگان به محصولات کشاورزی و دامی نیز از زیان های آنهاست.

پستانداران (شیرخواران) 

علوم نهم فصل 14 : جانوران مهره دار

پستانداران، مهره دارانی اند که دارای غدد شیری هستند.

غدهٔ شیری، اندامی است که مایعی مغذی به نام شیر تولید می کند.

پستانداران در همه جای کرهٔ زمین، در آب، خشکی و حتی زیر زمین یافت می شوند.

بدن آنها از مو یا پشم پوشیده شده است که عایق خوبی برای حفظ دمای بدن آنهاست.

نوزاد بیشتر پستانداران، دورهٔ جنینی خود را درون بدن مادر، می گذراند و برای رشد از بدن مادر تغذیه می کند.

ساختار کلی دستگاه های داخلی بدن پستانداران، شبیه به سایر مهره داران است؛ با این تفاوت که پیچیدگی بیشتری دارد.

به ویژه در دستگاه عصبی، مناطقی که با هوش، حافظه و هماهنگی عضلات مربوط است، توسعهٔ زیادی پیدا کرده است.

پستانداران، تفاوت های زیادی با یکدیگر دارند.

یکی از این تفاوت ها چگونگی پرورش جنین و نوزاد است

بر این اساس، پستانداران در سه گروه تخم گذار، کیسه دار و جفت دار، قرار می گیرند.

پستاندار تخمگذار :

پلاتی پوس یا نوک اردکی: پستاندار تخمگذاری است که در آب به خوبی شنا می کند و در کنار آب، لانه می سازد.

نوزاد پس از خروج از تخم از شیر مادر تغذیه می کند.

پستانداران کیسه دار :

کانگورو: از پستانداران کیسه دار است که نوزاد آن به صورت نارس متولد می شود.

نوزاد بعد از تولد به درون کیسهٔ موجود بر روی شکم مادر می خزد که در آن، غدد شیری قرار دارند.

نوزاد تا کامل شدن مراحل رشد و نمو از شیر مادر تغذیه می کند.

پستانداران جفت دار:

علوم نهم فصل 14 : جانوران مهره دار

بیشتر پستاندارانی که روی کرهٔ زمین زندگی می کنند از جفت داران اند.

جفت، اندامی است که در رحم ایجاد می شود و مواد غذایی و اکسیژن را از خون مادر می گیرد و به ر گهای خونی  بند ناف می دهد.

براساس ویژگی های مختلف، پستانداران جفت دار را به گروه هایی طبقه بندی می کنند،

برای مثال براساس  رژیم غذایی، آنها را در سه گروه گیاه خوار، گوشت خوار و همه چیزخوار، قرار می دهند.

اهمیت پستانداران

آدمی، از بسیاری از پستانداران، برای تهیهٔ غذا، تأمین پوشاک، سواری و بارکشی، استفاده می کند.

بعضی پستانداران مثل کفتار و شغال در طبیعت با خوردن لاشهٔ جانوران در پاکسازی طبیعت نقش دارند.

آنها با این کار از انتشار بیماری ها و  آلودگی های محیط زیست، جلوگیری می کنند.