تا به حال، حدود دو میلیون گونهٔ جانوری، شناسایی شده است که نزدیک به 98 درصد آنها بی مهره هستند. بی مهرگان در آب و خشکی زندگی می کنند و وجود آنها برای ما و دیگر موجودات روی کرهٔ زمین، اهمیت زیادی دارد.
با توجه به اهمیت آنها، لازم است اطلاعاتی در مورد انواع بی مهرگان داشته باشیم.
گوناگونی جانوران
گوناگونی جانوران از بقیه موجودات زنده یعنی گیاهان، آغازیان، قارچها و باکتری ها، بیشتر است.
اگرچه تخمین زده شده که تعداد گونه های موجودات زنده بیش از هفت میلیون است، گونه هایئ شناسایی شده تا به حال به سه میلیون هم نمی رسد.
در مورد جانوران بین یک تا دو میلیون گونهٔ جانوری شناسایی شده اند که تقریباً 98 % آنها بی مهره و 2 % آنها مهره دارند.
در طبقه بندی علمی، جانوران را در دو گروه بی مهره ها و طنابداران طبقه بندی می کنند.
گروه طنابداران، جانورانی هستند که در مرحله ای از زندگی، صاحب طنابی به نام نوتوکورد هستند که در مراحل بعدی، نوتوکورد جای خود را به ستون مهره ها می دهد.
طنابداران شامل سه گروه اوروکورداتا، سفالوکورداتا و مهره داران هستند.
دو گروه اول تعداد کمی از گونه ها را شامل می شوند و به همین دلیل در مباحث عمومی جانورشناسی از این دو گروه، صرف نظر می کنند و دو گروه بی مهره و مهره دار را مطرح می کنند که بیشتر جانوران بی مهره اند و از گروه های متنوعی تشکیل شده اند.
بی مهرگان بیش از 30 شاخه دارند که پرداختن به همهٔ آنها از حیطهٔ مبحث ما خارج است. مهم ترین آنها عبارت اند از:
اسفنج ها در علوم نهم فصل 13 : جانوران بی مهره
ساده ترین جانوران اند.
اغلب به صورت کلونی زندگی می کنند.
هیچ نوع بافت، اندام یا دستگاهی ندارند اسفنج ها یاختهٔ عصبی هم ندارند. (بیشتر اسفنج ها، دریازی هستند اما در آب شیرین هم، اقسامی وجود دارند.)
جریان آب در آنها به کمک یاخته های یقه دار انجام می شود و با کمک این یاخته ها، مواد غذایی جذب و گوارش نیز انجام می شود.
در دیوارهٔ بدن آنها قطعات سوزن مانندی به نام اسپیکول است که براساس جنس سه دسته می شوند: آهکی، سیلیسی و پروتئینی که در نوع سوم نوعی پروتئین به نام اسپونژین اسپیکول ها را می سازد.
براساس مجاری جریان آب در بدن اسفنج ها، آنها به سه دسته می شوند: آسکون، سیکون و لوکون که به ترتیب، مسیر جریان آب در آنها پیچیده تر می شود.
از اسفنج ها جدیداً مواد دارویی ضد سرطان و تورم تولید می کنند.
معروفترین نمونه های اسفنج که در آب های کم عمق مثل خلیج فارس وجود دارند، سبد گل ونوس و اسفنج حمام است.
بیش تر اسفنج ها محل زندگی موجودات کوچک مثل باکتری ها و جلبک ها هستند.
کیسه تنان در علوم نهم فصل 13 : جانوران بی مهره
نام علمی این گروه، نیداریا است این کلمه از یاخته های زهرآگین به نام نیدوسیت گرفته شده که در روی بازوها و اطراف دهان جانور قرار دارند.
این یاخته ها درون خود بخش نیزه مانندی دارند که نخی به آن متصل است.
این یاخته ها ترشحات سمی دارند که نیزه را سمی می کنند.
با نزدیک شدن طعمه به این بازوها، نیزه ها پرتاب می شوند و در بدن طعمه فرو می روند و چون سمی هستند آن را بی حس می کنند تا به راحتی مورد استفاده جانور قرار گیرد.
دیوارهٔ بدن کیسه تنان دو لایهٔ یاخته ای دارد.
لایهٔ خارجی دارای یاخته های زهری ماهیچه ای و حسی است و لایهٔ داخلی یاخته هایی دارد که آنزیم های گوارشی ترشح می کنند که مواد غذایی را هضم و سپس جذب می نمایند.
بین دو لایهٔ یاخته ای، بخشی به نام مزوگلا وجود دارد که حالت ژل مانند دارد.
بین یاخته های دیوارهٔ بدن کیسه تنان، یاخته های حسی وجود دارند که به شبکهٔ عصبی متصل اند.
بیش تر بخش های شبکهٔ عصبی در مزوگلا گسترده شده است.
کیسه تنان به دو حالت شناور (مدوز) و ساکن (پولیپ) دیده می شوند.
عروس دریایی از نمونه های مدوز است و هیدر و شقایق از نمونه های پولیپ هستند.
البته بعضی از آنها در دورهٔ زندگی خود، هر دو حالت مدوز و پولیپ را دارند؛
مثلاً عروس دریایی پس از طی دوره جنینی در کف ثابت قرار می گیرد و حالت گلدان مانند و قطعات بشقاب مانند و روی هم قرار گرفته ای دارد که یکی یکی از هم جدا می شوند و حالت شناور پیدا می کنند.
بزرگ ترین گروه کیسه تنان، مرجان ها هستند.
مرجان ها نیز خود اندازهٔ کوچکی دارند اما ترشحات آهکی در زیر آنها انباشته می شود و مناظری زیبا را در دریاها به وجود می آورد که وسعت بعضی از آنها به کیلومترها می رسد.
جزایر مرجانی مثل خارک و کیش نیز با انباشته شدن همین ترکیبات آهکی و طی میلیون ها سال و انجام شدن هوازدگی و فرسایش روی آنها به وجود آمده اند.
اهمیت کیسه تنان و اسفنج ها در دریاها بیشتر به کمک آنها در آماده نمودن محیط زیست برای زندگی سایر آبزیان مربوط است.
علوم نهم فصل 13 در جانوران بی مهره : کرم ها
براساس شکل، آنها را در سه دستهٔ کرم های پهن، کرم های لوله ای و کرم های حلقوی قرار می دهند که هر گروه دسته بندی های کوچک تری نیز دارند .
کرم های پهن
شکل سه نمونهٔ معروف آنها در کتاب آمده است. پلاناریا که زندگی آزاد دارد.
کرم کپلک یا فلوک که در کبد گوسفند ایجاد بیماری می کند و به کرم کبد گوسفند نیز معروف است.
کرم کدو یا تنیا که به کرم های نواری نیز معروف هستند، انگل مشترک انسان و گاو است که از طریق گوشت آلوده که خوب پخته نشده به انسان منتقل می شود.
لازم است در این قسمت دربارهٔ دستورهای بهداشتی تذکراتی داده شود به ویژه دربارهٔ خوردن سبزیجات و گوشت که اولاً باید از محلی مطمئن تهیه شوند.
ثانیاً گوشت باید خوب پخته شود و سبزیجات را نیز ضمن شست وشوی دقیق، ضدعفونی کرد تا تخم انگل به بدن ما منتقل نشود.
برای نوشیدن آب در خارج از منزل به خصوص در پارک ها به نشانه های هشداردهندهٔ مربوط به آن توجه کنند.
کر م های لوله ای
بدنی لوله ای دارند.
بر خلاف بقیهٔ کرم ها که دوجنسی (هرمافرودیت) هستند، نر و ماده در این کرم ها جدا هستند و معمولاً نر کوچک تر و ماده بزرگ تر است.
نمونه های آنها آسکاریس، کرمک و کرم قلابدار است.
کرم های حلقوی:
بدنی نرم، ماهیچ های و حلقه حلقه دارند.
بیش تر آنها مثل کرم خاکی زندگی آزاد دارند و وجود آنها در کشاورزی اهمیت زیادی دارد.
اهمیت کرم خاکی علوم نهم فصل 13 : جانوران بی مهره
اصلاح خاک های کشاورزی توسط کرم های خاکی به دو صورت انجام می شود:
الف) افزودن کرم به طور مستقیم به خاک
ب) افزودن مدفوع آنها که نوعی بیوهوموس است و به آن ورمی کمپوست می گویند و شامل فضولات کرم هایی است که از زبالهٔ شهری، کود گاوی و لجن های فاضلاب تغذیه می کنند.
ورمی کمپوست از نظر کیفیت، بهترین هوموس خاک است که بسته به نوع تغذیهٔ کرم، متفاوت هستند
اما در همگی آنها مقدار زیادی کلسیم، پتاسیم، سدیم و اسیدفسفریک محلول، دیده می شود.
این هوموس چندین برابر وزن خود آب در درون ذراتش ذخیره ، و نهایتاً دانه بندی و قدرت نگهداری مواد غذایی مورد نیاز گیاهان را فراهم می کند.
از اعمال مهم کرم های خاکی، خوردن باکتر یها و قارچ های نامطلوب در خاک است که مانع تکثیر آنها در محیط می شود.
آنها فعالیت باکتری های مفید را نیز افزایش می دهند.
باکتر یهایی از نوع ازتوباکتر را زیاد می کنند که قادرند ازت را تثبیت و فسفر را قابل دسترس کنند.
تأثیرات دیگر کر مهای خاکی
١ ) اختلاط ذرات خاک. خاک بخش های بالایی که هوموس بیشتری دارد را با خاک بخش های پایین که مواد معدنی بیشتر دارد مخلوط می کند.
٢) تشکیل خا کدانه و افزایش پایداری خاک
٣) حفاری و حفره دار کردن خاک
۴) باروری و حاصلخیزی خاک با ترشح ترکیبات ژله ای
۵) کاهش مصرف کودهای شیمیایی
۶) حفاظت از محیط زیست با جلوگیری از آلودگی خاک و آب
علوم نهم فصل 13 : جانوران بی مهره : نرم تنان
بدنی نرم و بدون حلقه و بند دارند.
در بدن آنها لایه ای به نام جبه وجود دارد که دربیشتر آنها بخش سخت به نام صدف را می سازد.
نر متنان را بر اساس صدف به این صورت، طبقه بندی میکنند:
همچنین براساس محل زندگی نیز آنها را در دو گروه خشکی زی (حلزون) و آبزی (دوکفه ای)، طبقه بندی می کنند. در مجامع علمی، نر متنان را در گروه های زیر قرار می دهند.
1 شکم پایان: دارای پای بزرگ و مسطح در زیر بدن، و صدف پیچ خورده اند.
2 ناوپایان: صدف ناودان مانندی دارند که پا از آن خارج می شود.
3 سپرپایان: نرم تنان کوچکی هستند که به کرم شباهت دارند و صدف ندارند.
4 سرپایان: پاهایشان در اطراف دهان قرار گرفته است. بعضی صدف داخلی دارند و بعضی هم ندارند.
5 دوکفه ای ها: پایی پارومانند دارند و صدف دو قطع های که دو قطعه با رباط هایی به هم متصل اند.
علوم نهم فصل 13 : جانوران بی مهره : بندپایان
چهار گروه بندپایان عبارت اند از: حشرات ، عنکبوتی ها ، سخت پوستان و هزارپایان
1) حشرات: علوم نهم فصل 13 : جانوران بی مهره
شش پا و دو شاخک دارند.
بیشتر آنها بال دارند.
بدن آنها از سه قسمت جدای سر، سینه و شکم تشکیل شده است که بال ها و پاها به قسمت سینه متصل اند.
دو نوع چشم ساده ومرکب در آنها دیده می شود.
مشاهدۀ حشره ملخ :
بدن حشرات مثل ملخ سه قسمت سر، سینه و شکم دارد.
در قسمت سر دو عدد شاخک بندبند،چشم های مرکب و ساده را مشاهده کنید.
ملخ سه عدد چشم ساده دارد: یکی روی پیشانی و دو عدد پایین تر و در قاعده شاخک ها قرار گرفته اند.
قطعات دهانی نیز در اطراف دهان دیده می شود.
قسمت سینه، سه بند دارد که به هر کدام یک جفت پا متصل است.
دو جفت پاهای جلویی برای راه رفتن و جفت عقبی برای جهیدن است.
در بعضی حشرات به بندهای سینه، یک یا دو جفت بال متصل است.
در ملخ دو جفت بال وجود دارد که بال جلویی ضخیم و محکم و بال عقبی نازک و ظریف است.
شکم استوانه ای و باریک و یازده بند دارد.
در هر طرف اولین بندشکمی، پرده ای تخم مرغی شکل به نام صماخ وجود دارد که اندام شنوایی ملخ است
و با لرزش آن صدای حشره تولید می شود.
در فاصلهٔ هر بند، سوراخ نایی یا اسپیراکل قرار دارد که تنفس حشره از طریق آنها انجام می شود.
در بندهای انتهایی، اندا مهای تولیدمثلی قرار دارند که در نر و ماده، متفاوت هستند.
در ملخ ماده، چهار زائده به نام تخم ریز دیده می شود که دوتا در بالا و دوتا در پایین قرار گرفته اند.
در ملخ نر، یک زائدهٔ انتهایی در پایین و دو زائدهٔ کناری، دیده می شود.
2) عنکبوتیان در علوم نهم فصل 13 : جانوران بی مهره
هشت عدد پا دارند؛ بال ندارند.
بدن آنها سه قسمت دارد اما سر و سینه شان کاملاً به هم چسبیده است .
بعضی از آنها مثل عنکبوت با داشتن غدد تارساز در ناحیهٔ شکم، تار می تنند؛ شاخک ندارند اما در جلوی بدن یک جفت گیره دارند (کلیسر) که برای نگهداری غذا استفاده می شود و در بعضی برای تزریق زهر کاربرد دارد.
همچنین یک جفت پای حسی (پدیپالپ: دارند که حالت گیرندهٔ شیمیایی دارد. )
3) سخت پوستان در علوم نهم فصل 13 : جانوران بی مهره
ده عدد پا دارند؛ شاخک و پدیپالپ ندارند.
جفت اول پاهای آن حالت گیره پیدا، و از آن برای شکار و دفاع استفاده می کنند.
به دلیل داشتن اسکلت سخت روی بدن به این نام خوانده می شوند.
همهٔ سخت پوستان آبزی اند و فقط خرخاکی در جاهای مرطوب زندگی می کند.
دافنی (خاکشی) نمونه ای از سخت پوستان میکروسکوپی است.
۴) هزارپایان در علوم نهم فصل 13 : جانوران بی مهره
تعداد پاهای آنها زیاد است اما به هزار نمی رسد.
بعضی از آنها گوشتخوار و سمی اند.
این ها در هر بند بدن یک جفت پا دارند و بیشتر زردرنگ هستند.
این ها صد پا هستند ولی عامه مردم به آن هزارپا می گویند.
بعضی از آنها گیاه خوارند و سمی نیستند.
در هر بند بدن دو جفت پا دارند و به رنگ قهوه ای تیره دیده می شوند. اینها هزارپا نامیده می شوند.
بعضی از آنها گیاه خوارند و سمی نیستند.
در هر بند بدن دو جفت پا دارند و به رنگ قهوه ای تیره دیده می شوند.اینها هزارپا نامیده می شوند.
خار پوستان یا خارتنان :
با داشتن خارهایی در زیر پوست شناخته می شوند.
آنها اسکلت داخلی دارند که از آن خارهایی خارج می شود و بین آنها را پوست می پوشاند.
ایم جانداران دارای دستگاه گردش آب هستند که کار دستگاه های دیگر را انجام می دهد
و از این لحاظ ساده تر از بسیاری از بی مهر ه ها هستند
اما با داشتن مراحل جنینی شبیه به مهره داران آنها را در کنار مهره داران قرار می دهند.
خارتنان به گرو ههای مختلفی تقسیم بندی می شوند.
برای نمونه هایی از این گروه ها می توان به ستاره دریایی، توتیا، ستاره شکننده، لاله دریایی، خیار دریایی و سکه دریایی، اشاره کرد.
